ΠΑΙΧΝΙΔΙ, ΤΕΧΝΗ, ΕΠΙΣΤΗΜΗ, ΑΘΛΗΜΑ ή ΣΠΑΤΑΛΗ ΕΥΦΥΙΑΣ;

Φυσικά μιλάμε για το σκάκι. Αν δεν γνωρίζετε το παιχνίδι, δεν χρειάζεται να διαβάσετε το παρόν, είναι σαν να σας μιλώ για το παιχνίδι, ας πούμε, κάι τανγκ σιέν που αν υπήρχε, πιθανόν να ήταν πολύ δημοφιλές στην Κίνα, αλλά για κάποιον Ευρωπαίο, ή Αμερικανό δεν θα σήμαινε απολύτως τίποτα. Είναι όμως παιχνίδι το σκάκι; Βεβαίως και είναι. Ως παιχνίδι ξεκίνησε και ως παιχνίδι παίζεται για πολλούς αιώνες αριθμώντας εκατομμύρια παίκτες σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης. Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς καθιερώθηκε το σκάκι με τη μορφή που έχει σήμερα, δηλαδή τη σκακιέρα των 64^ων τετραγώνων, τα συγκεκριμένα κομμάτια και τους συγκεκριμένους κανόνες. Το σίγουρο είναι ότι παρόμοια παιχνίδια παίζονται από τα χρόνια της αρχαιότητας (ζατρίκιον στην αρχαία Ελλάδα), αλλά και παλιότερα ακόμη, στην Αίγυπτο, στην Ινδία και στην Περσία.

Ουσιαστικά μιλάμε για παιχνίδια που παίζονται σε ταμπλό ετερόχρωμων τετραγώνων με κομμάτια που παρουσιάζουν ανομοιομορφία στις κινήσεις, ανάλογα με το είδος τους. Τέτοια παιχνίδια υπήρξαν πολλά στα βάθη των αιώνων. Το σκάκι είναι μια συνισταμένη των παιχνιδιών αυτών, ίσως αυτό που επεκράτησε και ίσως κάποια από τα προγενέστερα παιχνίδια να ήταν και "καλύτερα". Τι πάει να πει όμως καλύτερο; Εδώ πιστεύω ότι κρύβεται όλο το μυστικό. Για να κάνω σαφή το συλλογισμό που πρόκειται να αναπτύξω, θα αναφέρω έναν παραλληλισμό από το χώρο της μουσικής. Είναι γνωστό ότι η Δυτική, λεγόμενη, μουσική ξεχωρίζει από τη μουσική της Ανατολής κυρίως στο γεγονός ότι η Δυτική μουσική βασίζεται στο Πυθαγόρειο αρμονικό σύστημα, όπου οι ήχοι δεν εκτείνονται σε όλη τη γκάμα των συχνοτήτων που συλλαμβάνει το ανθρώπινο αυτί, παρά μόνο σε συγκεκριμένα σκαλοπάτια της γκάμας αυτής, τις λεγόμενες νότες ή μουσικούς φθόγγους. Όλες οι νότες που απαρτίζουν το σύνολο της Δυτικής μουσικής, κλασικής και μη, αποτελούνται από συγκεκριμένους φθόγγους οι οποίοι έχουν μεταξύ τους σχέσεις αρμονικές, π.χ. αν η νότα λα στο μέσο των ακουστικών συχνοτήτων έχει συχνότητα 440 Hz, τότε το επόμενο λα θα είναι στα 880 Hz, το μεθεπόμενο στα 1760 Hz κοκ. Ακόμη, θα βρω συχνότητες που να ταιριάζουν με αυτές της νότας λα με σχέση κοινών πολλαπλασίων, ώστε να μπορώ να έχω αρμονικές συνηχήσεις. Στο σύστημα λοιπόν των επτά γνωστών φθόγγων της Δυτικής μουσικής και των αντιστοίχων υφέσεων και διέσεων βασίζεται όλη η μουσική που ακούμε στο Δυτικό κόσμο.

Στην Ανατολική μουσική τα πράγματα είναι απείρως πιο περίπλοκα. Εκεί οι νότες μπορούν να έχουν οποιαδήποτε ηχητική συχνότητα μπορεί να συλλάβει το ανθρώπινο αφτί. Αυτό σημαίνει κατ' αρχήν τεράστια διαφορά στα μουσικά όργανα, καθώς τα περισσότερα όργανα της Δυτικής μουσικής παράγουν συγκεκριμένους μουσικούς φθόγγους· πολλούς αλλά πάντως συγκεκριμένους. Στην Ανατολική μουσική, μια μικρή κίνηση του δακτύλου μπορεί να σημάνει την αρχή μιας νέας μουσικής φράσης, ένα ελαφρό παίξιμο των χειλιών, μια άλλη νότα στη μελωδία, ενώ τα ηχοχρώματα των κάθε λογής κρουστών αποτελούν σημαντικές οντότητες του μουσικού γίγνεσθαι. Αντίθετα, στη Δυτική μουσική, τα κρουστά χρησιμοποιούνται κύρια στον τονισμό της ρυθμικής αγωγής των μουσικών έργων και στην ενίσχυση της μελωδίας που παράγουν άλλα όργανα με σαφέστερο ήχο. Υπάρχει λοιπόν τεράστια διαφορά στη λογική της Δυτικής και της Ανατολικής μουσικής. Με λίγα λόγια, η μουσική κουλτούρα της Δύσης δεν έχει απολύτως καμία σχέση με αυτήν της Ανατολής.

Με βάση αυτά που ανέφερα παραπάνω, μπορεί να πει κανείς ότι η μουσική της Ανατολής είναι πολύ "ανώτερη" και πιο περίπλοκη από τη μουσική της Δύσης, αφού δεν υπάρχει απολύτως κανένας περιορισμός· οι ήχοι που παρέχονται είναι ουσιαστικά άπειροι, ενώ στη Δυτική μουσική είναι συγκεκριμένοι. Η λογική αυτή ακούγεται κατ' αρχήν σωστή και περίπου το ίδιο συμβαίνει και με τη γλώσσα. Πράγματι, οι Δυτικές γλώσσες βασίζονται σε συγκεκριμένα αλφάβητα (συνήθως με περιορισμένο αριθμό γραμμάτων), και χρησιμοποιούν ως δομικά στοιχεία τις λέξεις οι οποίες είναι επίσης συγκεκριμένες· πολλές αλλά συγκεκριμένες. Αντίθετα, οι Κινέζοι, οι Γιαπωνέζοι κλπ, χρησιμοποιούν τα λεγόμενα ιδεογράμματα, τα οποία "κατασκευάζονται" κατά το δοκούν και αντί για λέξεις, έχουμε "ζωγραφιές" οι οποίες αποδίδουν φράσεις, νοήματα και συναισθήματα. Τελείως άλλη λογική, όπως ακριβώς και στη μουσική.

Φαίνεται λοιπόν να υπάρχει περισσότερος πλούτος στις Ανατολικές γλώσσες, όπως ακριβώς και στη μουσική. Είναι όμως έτσι; Ο Δυτικός πολιτισμός δεν είναι σε καμία περίπτωση υποδεέστερος από αυτόν της Ανατολής. Αυτό δεν νομίζω ότι χρειάζεται να το συζητήσουμε. Δεν υπονοώ, ότι ο Δυτικός πολιτισμός είναι ανώτερος από τον πολιτισμό της Ανατολής. Όχι. Απλώς μιλάμε για τελείως διαφορετικούς πολιτισμούς όπου ο καθένας έχει να επιδείξει θαυμαστά αποτελέσματα. Ο πολιτισμός όμως της Δύσης επέτρεψε, ακριβώς λόγω της κβαντικής φύσης του, την αειφόρο ανάπτυξη και την ραγδαία εξέλιξη. Πράγματι, είναι πολύ πιο εύκολο να εκπαιδεύσεις ένα παιδί στη γραφή και στην ανάγνωση με Δυτικούς όρους (αλφάβητο, λέξεις κλπ), παρά με αυτούς της Ανατολής (ιδεογράμματα, "σχεδίαση" κειμένων κλπ). Παρόμοια, είναι πολύ ευκολότερη η αποθησαύριση κειμένων και άλλων πολιτισμικών οντοτήτων με Δυτικούς όρους, παρά με Ανατολικούς. Αποκορύφωμα των παραπάνω αποτελεί η ανάπτυξη της τεχνολογίας των Η/Υ, όπου υπάρχει αλφάβητο δύο μόνο συμβόλων (0, 1), μέσω του οποίου κατάφερε ο δυτικός πολιτισμός να συμπεριλάβει όλες τις γνωστές γλώσσες και να ψηφιοποιήσει τα πάντα (ήχους, εικόνες, ταινίες κλπ). Το αντίθετο δεν φαίνεται να μπορούσε να είναι εφικτό, και τέλος πάντων, το αποτέλεσμα δείχνει μια υπεροχή στην ανάπτυξη της Δυτικής κουλτούρας, ενώ η Ανατολική, από τη φύση της είναι προσκολλημένη στην παράδοση· πλούσια μεν, κορεσμένη δε.

Επιστρέφω λοιπόν στο σκάκι, όπου βλέπουμε να υπερισχύει το παιχνίδι όπως το γνωρίζουμε σήμερα, απέναντι σε άλλα παρόμοια παιχνίδια, πολύ πιο περίπλοκα και ίσως πιο ενδιαφέροντα, αλλά ακριβώς λόγω της πολυπλοκότητάς των, το σκάκι τελικά υπερίσχυσε και διαδόθηκε σε όλο τον κόσμο. Υπάρχει λοιπόν κάπου η χρυσή τομή μεταξύ απλότητας και απλοϊκότητας, μεταξύ πλούτου και πολυπλοκότητας, μεταξύ δομημένης και χαοτικής λογικής των πραγμάτων. Το σκάκι, λοιπόν, αποτελεί ίσως μια ακόμη ένδειξη ότι ο Δυτικός τρόπος σκέψης ευνοεί την αειφόρο ανάπτυξη (εννοώ πάντα την ανάπτυξη των τεχνών και του πολιτισμού), χωρίς βέβαια να υποστηρίζω ότι αυτό είναι και το ζητούμενο.

Πολλοί υποστηρίζουν ότι το σκάκι είναι σπατάλη ευφυίας. Μάλιστα, ο Raymond Chandler είχε πει ότι "το σκάκι είναι η πιο εκλεπτυσμένη σπατάλη ευφυίας, αν εξαιρέσει κανείς τις διαφημιστικές εταιρείες" [sic]. Προφανώς, πρόκειται για ανθρώπους που δεν αγαπούν το σκάκι. Έτσι, μπορώ να αποδεχθώ τέτοιου είδους κρίσεις, όπως θα δεχθώ και από έναν Αιθίοπα αγρότη να μου πει ότι η σπουδή της λογοτεχνίας είναι σπατάλη ευφυίας, ή έναν Εσκιμώο κυνηγό φώκιας να μου εξηγεί γιατί η συγγραφή τού παρόντος άρθρου είναι σπατάλη χρόνου και ενέργειας. Φυσικά, όταν δεν γνωρίζω κινέζικα δεν μπορώ να καταλάβω την κινεζική λογοτεχνία, πόσω μάλλον να την αγαπήσω. Αν δεν γνωρίζω πώς παίζεται το πικέτο, δεν υπάρχει περίπτωση να ευχαριστηθώ την παρακολούθηση μιας παρτίδας δυο καλών παικτών του πικέτου και το ίδιο ακριβώς συμβαίνει με όλα τα πράγματα στη ζωή τα οποία απαιτούν κάποια οποιαδήποτε γνώση.

Το σκάκι είναι κατά βάσιν ένα παιχνίδι· κανείς δεν μπορεί να το αρνηθεί αυτό, εφόσον είναι κάτι που ισχύει εξ ορισμού. Η τεράστια όμως διάδοση που έχει πάρει τους τελευταίους αιώνες, σε συνδυασμό με την απειρία των συνδυασμών που παράγουν 16 κομμάτια σε μια σκακιέρα 64^ων τετραγώνων, δίνει τέτοια τροφή για μελέτη και αναλύσεις, ώστε πλέον το σκάκι έχει πάρει διαστάσεις επιστήμης. Πράγματι, δεν νοείται σήμερα σκακιστής ο οποίος να μην έχει καταρτιστεί με τρόπο επιστημονικό στο παιχνίδι. Δεν υπάρχει περίπτωση κάποιος να κερδίζει παίκτες που έχουν αρτιότερη επιστημονική κατάρτιση στα ανοίγματα και στη γενικότερη τακτική του παιχνιδιού. Το παιχνίδι πλέον παραμένει παιχνίδι μόνο μεταξύ παικτών με παρόμοια κατάρτιση. Έτσι λοιπόν το σκάκι γίνεται και άθλημα· με κατηγορίες (τα λεγόμενα ELO), με τουρνουά, με πρωταθλήματα, με παγκόσμιους τίτλους.

Θα μπορούσε να πει κανείς ότι δεν έχει πια νόημα για κάποιον να παίζει σκάκι ως παιχνίδι, εφόσον απαιτείται τεράστιος όγκος δουλειάς και προετοιμασίας γενικότερα για να σταθεί κανείς στο διεθνές στερέωμα, ή ακόμη και σε πολύ στενότερους κύκλους, π.χ. σε ένα καφενείο. Θα διαφωνήσω. Δεν βρίσκω για ποιο λόγο πρέπει παίζοντας κάποιο παιχνίδι πάντα να κερδίζω, ή να κερδίζω τους πάντες. Μπορώ πολύ καλά να παίζω με φίλους ή ξένους που είναι στην ίδια κατηγορία με μένα, ή μπορώ ακόμη να περνώ πολύ ευχάριστα τις ώρες μου μελετώντας και αναλύοντας παρτίδες, ανεβάζοντας έτσι το επίπεδό μου, ή απλώς απολαμβάνοντας την ομορφιά που είναι κρυμμένη πίσω από σχεδόν όλες τις κινήσεις μιας καλής παρτίδας. Πράγματι, σε όλα τα επίπεδα, το σκάκι είναι και τέχνη· υπάρχει απίστευτη ομορφιά σε μια καλή παρτίδα και όσο περισσότερο εντρυφεί κανείς στο παιχνίδι, τόσο περισσότερο χαίρεται να απολαμβάνει το σκάκι ως παρατηρητής, παρά ως παίκτης.

Στο σκάκι ισχύει ότι και σε οποιαδήποτε άλλη πνευματική δραστηριότητα: μάθε περισσότερα να χαρείς περισσότερο. Αυτό το τελευταίο δεν χρειάζεται πολλή κουβέντα. Ισχύει ως αξίωμα, χωρίς βέβαια να απαξιώνει αυτόν που είτε δεν έχει τις δυνατότητες, τις ικανότητες ή το χρόνο να μάθει το παιχνίδι όπως το μαθαίνει ο γκραν μετρ ή ο επαγγελματίας σκακιστής. Μπορεί κανείς να χαρεί σε όλα τα επίπεδα. Εξάλλου, και ο πρωταθλητής Κασπάροφ έχασε κάποτε από μια μηχανή ονόματι Deep Blue, και τίποτε δεν εγγυάται ότι κάποια άλλα όντα σε κάποιον άλλο πλανήτη πιθανόν να έχουν τέτοιο διαμορφωμένο εγκέφαλο και νοημοσύνη που να θεωρούν μια παρτίδα Κασπάροφ-Κράμνικ παιδική και γεμάτη λάθη. Λέει τίποτα αυτό; Κατά τη γνώμη μου δεν λέει απολύτως τίποτα. Όπως το παιδί δηλώνει ότι οι "Αριστόγατες" ήταν η καλύτερη ταινία που έχει δει στην πανέμορφη, 5χρονη ζωή του, έτσι κι εμείς μπορούμε να απολαμβάνουμε το σκάκι, το μπριτζ και κάθε τι άλλο που μας κάνει να νιώθουμε ότι κάτι μαθαίνουμε στο σύντομο πέρασμά μας από τον μάταιο τούτο κόσμο.

Σας ζάλισα αρκετά νομίζω, αλλά αν σας έμεινε ακόμη λίγη όρεξη κάντε μια βόλτα στην ιστορία του σκακιού για να γνωρίσετε από κοντά τους μεγάλους πρωταθλητές που υπηρέτησαν και πλούτισαν το απίστευτο αυτό παιχνίδι, που το μόνο που απαιτεί για να μας χαρίσει στιγμές μαγικές γεμάτες ανείπωτη ομορφιά, είναι λίγα κομμάτια, μια σκακιέρα και την αγάπη μας. Για όσους ενδιαφέρονται, να πω ότι ένα εξαιρετικό πρόγραμμα που παίζει άριστο σκάκι σε όλα τα επίπεδα είναι το Fritz, ενώ υπάρχουν πάμπολλα sites που δίνουν δωρεάν πρόσβαση για παιχνίδι, ή παρακολούθηση παρτίδων online· εγώ προσωπικά, έχω εγγραφεί στο chesscube (panos1962) και απολαμβάνω που και που μια παρτίδα 5λεπτου blitz με συμπαίκτες της κατηγορίας μου από όλο τον κόσμο.